In augustus 2022 stond er in het NRC een mooi stuk over de Omgevingsdienst DCMR. Kop boven het stuk “Tussen burgers en bedrijfsjuristen”. De belangrijkste strekking van het verhaal was de veranderende verhouding tussen industrie en maatschappij. Deze verandering toont zich door de groeiende ervaringen van de Omgevingsdienst met gespecialiseerde advocaten en kritische burgers.
Dat de verhouding tussen burgers en bedrijven verandert ervaren we in het bedrijfsleven ook.
Omstreeks 380 voor Christus schreef de filosoof Plato één van zijn meest invloedrijkste dialogen, De Staat (Politeia). Plato laat in Politeia zijn personages, waaronder Socrates, discussiëren over een ideale staat.
De ideale staat
In een ideale staat worden de verschillende taken uitgevoerd door die personen die daar voor de beste kwaliteiten hebben. Dat klinkt als een goed idee. We laten taken uitvoeren door mensen die daar de beste kwaliteiten voor hebben. Hoog over zien de laatste tijd nieuwsberichten voorbijkomen die handelen over de relatie tussen industrie en maatschappij. Een korte bloemlezing
19 september jl. kopt de NRC met “Tata Steel krijgt dwangsom van 100.000 euro voor overtredingen bij kooksfabrieken”. Op 5 september komt, onder andere, NU.nl met het bericht dat “RIVM adviseert geen groenten te eten uit eigen moestuin vlakbij chemiebedrijf Chemours in Dordrecht”. En op 19 september komt in de uitzending van EenVandaag naar voren dat omwonenden van de asfaltinstallatie te Deventer een gezondheidsonderzoek willen.
Zo maar een greep uit de berichten en dit is waarschijnlijk nog maar het tipje van de ijsberg. Deze greep zegt niets over mijn houding ten opzichte van deze bedrijven en ik heb hier ook geen oordeel over de juistheid of onjuistheid van het gestelde. Ook zegt het niets over andere grote of minder grote zaken die niet direct het landelijke nieuws halen. Het zijn voorbeelden van gevolgen van een relatie aan industrie en maatschappij. De relatie burgers, bedrijven en bestuurders, samen in een ingewikkeld drielichamenprobleem.
Het drielichamenprobleem
De relatie tussen burgers, bedrijfsleven en het bestuur heeft wel wat weg van een drielichamenprobleem. Een actie van de één lokt een reactie op de twee andere lichamen. Het precaire evenwicht tussen de drie bepaalt de staat van de fysieke, maar ook van de mentale leefomgeving.
Nederlanders hebben al eeuwen, veelal succesvol, de natuur naar hun hand gezet
We leven, werken en recreëren met elkaar op een beperkte ruimte. De ruimte is schaars en daarom dienen we er zuinig mee om te gaan. “Nederlanders schiepen Nederland”, wordt wel eens gezegd en ik denk dat de geschiedenis van landwinning en strijd tegen het water er zeker aan heeft bijgedragen dat wij ons heer en meester voelen in “ons” land. Daarbij vergeet men dat er al een landschap bestond voordat wij het naar onze hand zetten en dat de oude geschiedenis nog steeds terug te vinden is in het landschap. “Echte natuur bestaat niet in Nederland”, zeggen ze dan. Op dezelfde manier vinden we het kennelijk ook lastig om te accepteren dat er ook in ons land allerlei zaken gebeuren zonder dat we daar als mens de controle over hebben; dat er andere soorten zijn die – soms tegen de verdrukking in – hun eigen plan proberen te trekken en een leven proberen te leiden in dit land. [Paul van Bodegraven in De levende natuur jaargang 120 nr. 6]
Opnieuw leren samenleven – Radboud Universiteit (ru.nl)
Belangrijke voorbeelden waar controle een rol speelt zijn bijvoorbeeld de herintroductie van de wolf, maar ook de discussie over grote grazers in de Oostvaardersplassen.
Tussen industrie en burgers
Soortgelijke voorbeelden zien we ook in de relatie tussen industrie en burgers door de verschillende decennia heen. In 1885 protesteerde Muidenaren al tegen de herbouw van de in 1883 ontplofte kruitfabriek. De winsten in de Eerste Wereldoorlog hebben de protesten waarschijnlijk naar de achtergrond gedrongen. Nadat de Nederlandse Springstoffenfabriek in 1922 is opgericht door, onder andere, de Nederlandse Staat hebben verschillende explosies meerdere doden en gewonden veroorzaakt.
In het verleden investeerden grote bedrijven veel in de goede verhoudingen op de werkvloer, maar ook in een aangenaam woonklimaat voor de werknemers en hun gezinnen. Bedrijven als Philips en Shell stichtten exclusieve bedrijfsvoorzieningen, Hoogovens legde de zorg voor maatschappelijke voorzieningen bij kaders buiten het bedrijf. Een scala aan verenigingen en activiteiten herinneren hier nog aan. Roel Berghuis schrijft hierover een mooi opiniestuk voor BNNVARA (11-09-2022).
Hoogovens, een fabriek met grote sociale invloed – Joop – BNNVARA
De investeringen leiden tot welvaart en welzijn in de directe omgeving van deze bedrijven. Huisvesting en het verenigingsleven zorgden voor een band met de directe omgeving.
Verschuivend evenwicht
Berghuis schrijft verder dat op het hoogtepunt van de groei van Hoogovens in de jaren zestig en zeventig de IJmond de enorme vraag naar huisvesting van medewerkers niet meer alleen kan dragen. De aandacht bij huisvesting van werknemers verschuift naar het noorden van de provincie met name Alkmaar en Heerhugowaard. Maar de bedrijfsmatige binding met de IJmond groeit door de noordelijke uitbreiding van het terrein aan de overzijde van de Zeestraat. Hoogovens drukt een nog nadrukkelijker stempel op de IJmond. De verhouding met de lokale omgeving wordt uitgewerkt in een afgewogen convenant.
En dan verschuift het evenwicht in de jaren zeventig. Coen Teulings legt in een column uit hoezeer Nederland een nieuwe toekomstvisie nodig heeft (8maart 2019). Grootschalige arbeidsconflicten beïnvloeden de verhoudingen tussen werkgever en werknemer. De arbeidsconflicten van die periode kwamen deels voort uit een situatie vergelijkbaar met de huidige. Door onrust in het Midden-Oosten (Yom Kippuroorlog) stegen de olieprijzen drastisch. Een prijsstijging die werknemers trachten te compenseren met looneisen . De hogere lonen werden door werkgevers doorberekend in hun producten, daarmee de inflatie voedend. Klinkt bekend?
In Nederland werd dit versterkt door de hoge aardgasbaten die door toenmalig premier Den Uyl onder werd aangewend door een ruimhartige WAO-regeling. In de jaren tachtig begon wereldwijd, met Reagan in de Verenigde Staten, Thatcher in Groot-Brittanië en hier Ruud Lubbers, met het lostrekken van de sociale verhoudingen, vooral door lonen te verlagen. In de Verenigde Staten en Groot-Brittannië leidden dat tot bittere stakingen zoals de 18 maanden durende mijnstaking in Groot-Brittannië. Uiteindelijk leidde dit het verlagen van de uitkeringen en stijgende werkgelegenheid en een groei van de welvaart.
Mondiale gebeurtenissen die de verhoudingen tussen burgers, bedrijven en overheid hebben veranderd.
Mondiale ontwikkelingen
Het milieudenken omvat een soortgelijke ontwikkeling. De vogelvlucht van de industriële ontwikkeling begint met de ongebreidelde drang om werkgelegenheid. Werknemers zagen en pakten de gelegenheid om welvaart te laten groeien. Dat dit ten koste ging van gezondheid en welzijn was onbekend en onbemind.
Bekende rampen als de Sevesoramp in 1976, Bhopal in 1984 en vele sluimerende als zure regen en ozonafbraak, publicaties als ‘Silent Spring’ (Rachel Carson, 1962) en later ‘Our Common Future’ verschoven het mondiale evenwicht tussen burgers, bedrijven en overheden.
Dat er goede zaken uit rampen naar voren zijn gekomen blijkt uit het wereldwijde verbod op CFK’s (1987), De Sevesorichtlijn (1982), maar er zijn ook mindere ervaringen: zo is de Bhopalramp tot op heden weinig voortvarend aangepakt en naast het berechten van schuldigen resteert hier nog steeds een chemische verontreinigingsbom.
Effecten op de dagelijkse gang van zaken
Ik hoor u nu denken. Wat hebben deze mondiale ontwikkelingen nu te maken met mijn bedrijf, de hinder die ik hier als burger van ondervindt? Misschien wel niets, misschien wel alles. Daar waar gebeurtenissen mondiale impact hebben, of dit nu voortkomt uit rampen of uit wetenschappelijke activistische publicaties, zorgen ze voor een verandering, een les die is geleerd.
Grootschalige misstanden veroorzaken een vliegwieleffect. Bhopal, Seveso, de AZF-fabriek in Toulouse, Enschede, de brand in Volendam, zure regen, hete zomers, overstromingen ze zorgen of hebben gezorgd voor veranderingen in het denken over milieu, over gezondheid. Ze hebben de regulering en het politieke denken een richting op gestuurd.
De grote beschikbaarheid van informatie is en wordt door mondige mensen gebruikt om misstanden, vervuilingen en verontreinigingen aan de kaak te stellen. We zien dit ook steeds vaker terugkomen als onderwerp in de media. Zo maakten verschillende media in 2020 melding van het storten van granuliet in een natuurplas, maakte het programma Pointer melding van het gebruik van vervuild puingranulaat als wandelpadmateriaal in bossen door Staatsbosbeheer, volgen de ontwikkelingen bij Tata Steel zich om de haverklap op en ligt asfaltproductie onder het vergrootglas.
Ik zie hier een ontwikkeling in de publieke en politieke opinie. Schone lucht, bodem, geluidhinder zijn aspecten die, in het kader van volksgezondheid, steeds meer op de voorgrond treden. Het zijn aspecten die ons welzijn direct raken. Deze trend volgt de wereldwijde trend naar duurzaamheid, die wordt vertaald in concrete lokale vraagstukken. Dat geeft natuurlijk het containerbegrip ‘duurzaamheid’ handen en voeten en maakt tevens duidelijk dat er ook in onze overontwikkelde maatschappij nog wat de verbeteren is.
Vergunningen, toezicht en handhaving
In eerste instantie worden veel verbeteringen verwacht uit toezicht en handhaving. Op basis van de conclusies van de Adviescommissie Vergunningen, toezicht en Handhaving (Commissie Van Aartsen) in 2021 lijkt dit niet direct haalbaar. De Adviescommissie concludeert, onder ander, dat de uitgangspunten van de voorganger van de Commissie Van Aartsen, de Commissie Mans, niet goed zijn uitgevoerd. Daarmee functioneert het VTH-stelsel op dit moment niet. Zowel de Commissie Mans als de Commissie Van Aartsen zien grote en vaak ongerechtvaardigde verschillen in de aanpak van de handhaving en in de behandeling van burgers en bedrijven.
Wat doet dit dan met bedrijven? Bedrijven zien bijvoorbeeld dat de hijgerigheid die nu gewoongoed is geworden in de landelijke politiek, ook landt in de lokale bestuurscultuur. Het ontbreken van valide gegevens over de staat van de leefomgeving, het handelen van bedrijven en daarmee van een handhavingsstrategie zien bedrijven terugkomen in de vorm van ogenschijnlijke willekeur en onredelijke, bijna politieke sanctionering bij overtredingen.
Willekeur en onredelijkheid vertaalt zich niet in vertrouwen in de overheid. Bedrijven publiekelijk aan de schandpaal nagelen ook niet. Naming en shaming wordt vaak eenzijdig, ongecontroleerd en ongebreideld gehanteerd door het journaille. Uiteraard hebben journalisten een taak om misstanden naar buiten te brengen. Helaas geschiedt dit lang niet altijd volledig en met een evenwichtige afweging van feiten. De werkelijkheid ligt vaak genuanceerd.
Nuance, verrassing en beweging
Die nuance is vaak terug te vinden in het verleden. Het drielichamenprobleem neigde in het verleden vaak naar werkgelegenheid, welvaart voor mens en omgeving. Tegenwoordig neemt het milieu, de gezondheid, het welzijn van mens en omgeving een prominentere plaats in. Die ontwikkeling is geleidelijk verlopen, alleen wordt deze niet altijd als geleidelijk ervaren.
In het bedrijfsleven zijn we nogal eens verrast door een heftige, emotionele reactie. En we zijn daar niet de enige in. Ook lokale bestuurders laten zich wel eens verrassen door de mening van burgers en omwonenden. Interessant hierin is de podcast van Sander Heijne (De Ommezwaai) die vanaf 31 oktober 2022 te beluisteren is op NPO Radio 1. Heijne onderzoekt in zijn podcast waarom bestuurders uiteindelijk een ommezwaai in hun gedrag pas maken. Dit heeft enigszins te maken met de veelheid aan rationele argumenten, maar uiteindelijk veel te maken met de eigen sociale kring.
Hoewel de podcast op het moment van dit schrijven nog een aantal afleveringen heeft te gaan, lijken hiervoor best wel wat argumenten te zijn. Daar staat tegenover dat zowel Mans als Van Aartsen een verleden hebben als burgemeester en er toch nog de nodige gemeenten zijn die hun VTH niet op orde hebben. En heeft voormalig minister Ed Nijpels prominente functies rond het Energieakkoord (als lid van de SER) en in het Voortgangsoverleg Klimaatakkoord en zien we ook in de kamer slechts mondjesmaat beweging.
Toch komen we in beweging, mondjesmaat, maar op meerdere plekken tegelijkertijd. In “The ministery for the future” staat: “and just as it had been during that period of enormous unrest and revolutionary upheaval, no one could explain why it was happening in so many different places at the same time. Coincidence? Conspiracy? World spirit, Zeitgeist in action? Who knew? All they know for sure was that it was happening, things were falling apart.” [The ministery for the future, hoofdstuk 75)
Hoe nu verder?
Belangrijk voor de toekomst is dat de hijgerigheid minder de agenda van het VTH gaat bepalen. Aan de voorzijde dienen herkenbare en eenduidige regels te worden vastgesteld. En aan de achterzijde dient ook de naleving hiervan gecontroleerd te worden. Naast sanctioneren kent het bestuursrecht nog wel een aantal instrumenten die, zowel door het bestuur als door het bedrijf, ingezet kunnen worden.
Hoewel er geen wiskundige oplossing is voor het drielichamenprobleem is er wel een meer zachte oplossing voor dit probleem. Dat hierin het verleden een rol speelt is onmiskenbaar. Niet om af te rekenen, maar juist om de weg naar voren te zien. Of zoals te lezen is in het boek “The ministry for the Future” (Hoofdstuk 77):
“Everyone knows but no one can tell me. No one knows me even though everyone has heard my name. Everyone talking together makes something that seems like me but is not me. Everyone doing things in the world makes me. I am blood in the streets, the catastrophe you can never forget. I am the tide running under the world that no one sees or feels. I happen in the present but am told only in the future, and then they think they speak of the past, but really they are always speaking about the present. I do not exist and yet I am everything.
You know what I am. I am History. Now make me good.”
Dit artikel verscheen eerder op de website van www.aandeslagmetdeomgevingswet.nl
No comment yet, add your voice below!